In korte tijd twee interessante zaken waarbij de oorspronkelijke architect dwars ging liggen bij vernieuwbouw en herontwikkeling: bij Naturalis in Leiden en het oude KPMG-gebouw in Amstelveen. Chantalle van Goethem, advocaat Bouwrecht/Vastgoed bij Lawyers Alliance, legt in VJ uit hoe de rechter heeft
geoordeeld.

De zaak Naturalis
Verbazing alom vorige week toen bekend werd dat museum Naturalis haar architect – oplevering vond plaats in 1998 – maar liefst € 1,5 miljoen heeft betaald. Waar ging het om? Naturalis in Leiden wil haar gebouw aan kunnen passen aan de eisen van deze tijd: zo zijn in het nieuwe Naturalis Biodiversity Center straks het museum, alle laboratoria- en onderzoeksfaciliteiten, de kantoorruimte en de volledige natuurhistorische collectie van 42 miljoen objecten gehuisvest.

Het hoort bij musea dat die van tijd van tijd moeten verbouwen en vernieuwen. Het museum wilde helaas niet samen met architect Verheijen een compromis-ontwerp maken en zocht voor de vernieuwbouw een andere architect. Een Rotterdams architectenbureau wijzigde onder meer het bestaande museumgedeelte tot depots en kantoren. Daarvoor worden een tussenvloer en pilaren geplaatst in de ruimte. Dat is een inbreuk op zijn auteursrechten, stelde Fons Verheijen, de oorspronkelijke architect.

Bouwstop
De architect maakte na bekendwording van het definitieve ontwerp onmiddellijk hiertegen bezwaar en startte in 2015 een bodemprocedure. Ondanks het feite dat de rechter eind januari 2017 bij tussenvonnis in die bodemprocedure oordeelde dat er inderdaad sprake is van ‘wezenlijke aantasting’ van het oorspronkelijke ontwerp, ging Naturalis onverdroten door met haar bouw. Hiermee aanvaardde zij het risico dat zij in een vergevorderd stadium van de voorbereiding geconfronteerd zou worden met een bouwstop. En dat gebeurde: Verheijen eiste in kort geding onmiddellijk een bouwstop, die werd gehonoreerd.

Vrees voor faillissement
In het kort geding kwam aan de orde dat het pand van Naturalis al enige tijd leeg stond, niet goed viel te gebruiken én dat het museum een faillissement vreesde bij een bouwstop. Desondanks werd die bouwstop gelast, omdat het museum de uitspraak van de rechter niet afwachtte en de vernieuwbouw had voortgezet.
Volgens de kortgedingrechter moest het museum de definitieve uitspraak in de bodemprocedure afwachten en werd de vordering van de bouwstop gehonoreerd. Het eindvonnis wordt in mei verwacht. Zo’n vonnis kan zo maar een paar maanden door interne drukte op de rechtbank worden aangehouden. Daarna was nog hoger beroep met handhaving van die bouwstop mogelijk geweest.

Het is aannemelijk dat de uitspraak in de bodemprocedure in het voordeel van de architect zou zijn geweest, gelet op het oordeel bij tussenvonnis. Naturalis had nog jaren kunnen procederen in hoger beroep, en zou daaraan belangrijke tijd en geld gespendeerd kunnen hebben met een toch onzekere uitkomst. De minnelijke regeling die tussen partijen is bereikt en een belangrijke betaling aan de architect inhoudt, is dan ook een realistische uitkomst na afweging van een kansenberekening.

Oppassen voor rijk rekenen
Maar voor iedere architect zich nu rijk gaat rekenen bij de – vaak zeer terechte – wensen van de opdrachtgever voor aanpassing van een ouder ontwerp, geldt dat deze vlieger vaker niet dan wel opgaat. Daarbij moeten twee verschillende aanspraken van de architect op grond van onrechtmatigheid onderscheiden worden:
-het auteursrecht: indien de tekeningen van de architect zonder betaling worden gebruikt, kan deze hiertegen in het geweer komen en zelfs een bouwstop eisen, totdat betaling zal plaatsvinden.
-de inbraak op het persoonlijkheidsrecht: Ingeval van geheel of gedeeltelijke sloop van een ontwerp van de architect is de vraag of kenmerkende elementen van het oude ontwerp zichtbaar blijven in het nieuwe ontwerp. Zo niet, en worden alle kenmerkende aspecten gesloopt, is er geen sprake van een wijziging of aantasting in de zin van de Auteurswet en geen sprake van onrechtmatig optreden of misbruik van recht.

Gegronde redenen
De opdrachtgever moet hiervoor wel gegronde redenen zoals leegstand kunnen aantonen. Ook is van belang dat met het nieuwe Bouwbesluit 2012 het redelijkerwijs niet goed mogelijk zal zijn om een verouderd gebouw te handhaven bij transformatie of restyling.

Ook is de rechtspraak hierover zeker niet eenduidig in het voordeel van de architect. Kijk eens bij deze zaak: in een uitspraak van de rechtbank Noord-Holland van 30 november 2016 werd het beroep van een architect op zijn persoonlijkheidsrechten wèl afgewezen. De rechtbank oordeelde hier dat, hoewel weliswaar sprake was van een aantasting in de zin van de Auteurswet, dit geen nadeel zal kunnen toebrengen aan de eer of de naam van de architect. Hij diende er als maker van een bouwwerk immers rekening mee te houden dat er in de loop der tijd in verband met functionele wijzigingen van de bestemming veranderingen nodig zijn die zelfs tot (gedeeltelijke) aantasting van het werk kunnen leiden. Ook was de aantasting hier niet lichtvaardig tot stand gekomen. De aanpassingen in het werk vonden uitsluitend plaats om het werk behoorlijk aan zijn nieuwe

woonfunctie te kunnen laten beantwoorden en niet omdat het werk van de bouwmeester zouden worden geminacht. De functiewijziging werd bovendien gerealiseerd op verzoek van de gemeente, nu de invulling als kantoor niet mogelijk is gebleken (het kantoorpand staat al zeven jaar leeg) en de gemeente – gezien de daaraan bestaande behoefte – de wens heeft om hier starterswoningen te realiseren.

De zaak KPMG-gebouw
Op 22 maart 2016 heeft de Voorzieningenrechter in kort geding in Amsterdam geoordeeld dat de architect van het oude KPMG-gebouw in Amstelveen geen gelijk krijgt om de transformatie van het gebouw langs de A9 te dwarsbomen. Architectenbureau Alberts & Van Huut stelt dat het KPMG-gebouw niet zomaar verbouwd mag worden, omdat er persoonlijkheidsrechten van de architect gelden. De nieuwe eigenaar van het pand is van plan om het gebouw te verbouwen en er appartementen in te maken. Het Hof Amsterdam heeft dit vonnis op 21 maart 2017 bekrachtigd, de ontwikkelaar heeft overtuigend en onderbouwd aangevoerd dat zij na zes jaar leegstand, waarbij aanzienlijk verlies is geleden, nu groot belang heeft bij sloop. Dat de ontwikkelaar door over te gaan tot vernietiging misbruik van bevoegdheid maakt is niet aannemelijk.

Zo bekeken had de uitspraak in de zaak Naturalis natuurlijk ook anders kunnen uitpakken, indien in het voortraject door het museum anders zou zijn gehandeld.
De opdrachtgever van een gebouw onder architectuur gebouwd, doet er dus goed aan om bij sloop en vernieuwbouw overleg met de architect te voeren én om tijdig de juiste argumenten op te lijnen.

Dit artikel is geschreven door mr Chantalle van Goethem, advocaat Bouwrecht/Vastgoed bij Lawyers Alliance. Bij vragen is de auteur te bereiken op: chantalle@vangoethem.org